Tái thiết tư duy giáo dục trong thời đại AI: Từ truyền thụ kiến thức đến kích hoạt năng lực học suốt đời

 “Không phải máy tính thay thế con người, mà con người không học kịp máy tính mới bị thay thế.”
Trong bối cảnh Trí tuệ nhân tạo (AI), dữ liệu lớn và chuyển đổi số đang thay đổi sâu sắc cách con người học, dạy và làm việc, giáo dục Việt Nam cần một cuộc tái cấu trúc tư duy toàn diện: từ giáo dục vị thi đến giáo dục vị nhân sinh; từ dạy kiến thức sang phát triển năng lực; từ học để thi sang học để thích nghi – suốt đời.

Giáo dục không còn là “đường thẳng”

Mô hình giáo dục truyền thống – học phổ thông → đại học → làm việc – đang mất dần hiệu lực. Trong thời đại AI:

• Một kỹ năng có thể “lỗi thời” chỉ sau 3–5 năm.
• Người lao động phải tái học, tái cấu trúc nghề nghiệp nhiều lần trong đời.
• Những ngành mới như AI đạo đức học, thiết kế dữ liệu, tâm lý học số… xuất hiện và chưa từng có trong sách giáo khoa hiện hành.

 Giáo dục phải chuyển từ “đào tạo một lần cho cả đời” sang “học liên tục cho đời đang thay đổi”.

Ba năng lực lõi của công dân học suốt đời

Để thích nghi và phát triển trong thế giới biến động, UNESCO (2023) và OECD (2024) khuyến nghị giáo dục thế kỷ 21 cần tập trung ba năng lực trụ cột:

1. Năng lực tư duy phản biện và sáng tạo
   – Học sinh không chỉ biết “cái gì”, mà cần hiểu “vì sao”, “như thế nào”, “có thể khác đi không?”.
   – Khuyến khích tranh biện, mô phỏng tình huống thực tế, thiết kế bài học đa chiều (multi-perspective thinking).
2. Năng lực số và tự học
   – Biết sử dụng công cụ số để tìm kiếm, phân tích, trình bày thông tin.
   – Có kỹ năng học trực tuyến, học từ thất bại, và học từ cộng đồng.
3. Năng lực thích ứng và hợp tác đa văn hóa
   – Làm việc nhóm, hiểu sự khác biệt, quản trị cảm xúc và giao tiếp trong môi trường đa dạng – đa nền tảng.

Giáo dục Việt Nam: Cần “kích hoạt tư duy thay đổi” chứ không chỉ cải cách chương trình

Việt Nam đang triển khai Chương trình Giáo dục phổ thông mới, nhưng nếu chỉ thay sách giáo khoa mà không thay cách nhìn nhận về “dạy – học – đánh giá”, thì đổi mới sẽ dừng ở hình thức.
Giáo viên vẫn là trụ cột – nhưng từ “người truyền đạt” phải chuyển sang “người hướng dẫn học tập cá nhân hóa”.
Học sinh không còn là “bảng trắng” mà là “người đồng kiến tạo” tri thức.

Xu hướng toàn cầu: “Giáo dục mở – Cá nhân hóa – Phi truyền thống”

1. Microlearning – học theo module nhỏ:
   Học nhanh – nhớ sâu – áp dụng ngay.
2. AI hỗ trợ học tập:
   GPT, Khanmigo, AI Mentor… trở thành “gia sư ảo” cho mọi người học.
3. Học đa nền tảng – không biên giới:
   Nhiều học sinh vùng sâu có thể học Toán từ MIT, hoặc ngoại ngữ từ các ứng dụng gamification (Duolingo, Elsa…).
4. Giáo dục khai phóng + giáo dục nghề nghiệp:
   Sự kết hợp này tạo nên công dân toàn cầu có tâm – có tầm – có kỹ năng.

Tư duy giáo dục mới – nền tảng cho quốc gia đổi mới sáng tạo

“Tư duy giáo dục quyết định tương lai một dân tộc.”
Muốn sánh vai cùng các quốc gia tiên tiến, Việt Nam cần tái thiết giáo dục không chỉ ở chương trình – mà ở tư duy thiết kế chính sách, tư duy đào tạo giáo viên và tư duy phát triển người học.

Một hệ thống giáo dục của thế kỷ 21 không còn đào tạo “người ghi nhớ giỏi” – mà cần ươm mầm “người học suốt đời, sáng tạo và có trách nhiệm xã hội”.

Góp ý – chia sẻ ý tưởng mới cho giáo dục thời AI, gửi về chuyên mục “Giáo dục – Tư duy” - Tạp chí Thể thao & Cuộc sống